اختلال وسواس فکری عملی نوعی اضطراب است که هم کودکان و هم بزرگسالان را درگیر می‌کند، اما این اختلال اغلب از کودکی شروع می‌شود. وسواس یا (OCD) اختلالی است که باعث می‌شود کودکان افکار، احساسات و ترس‌های ناخواسته داشته باشند. این افکار و احساسات می‌تواند باعث یکسری رفتارهای اجباری برای رهایی از این وضعیت اضطراب آور گردد که به آن وسواس فکری - عملی می‌گویند. یافته‌ها در مورد علت وسواس در کودکان به نفع نقش ژنتیک می‌باشد. اگرچه یادگیری مشاهده‌ای نیز همواره در بروز آن سهم زیادی داشته است. با شنیدن کلمه‌ی وسواس معمولا ذهنمان به سمت شستن مکرر دست‌ها و وسواس‌های تمیزی کشیده می‌شود، اما شایع‌ترین وسواس‌ها در کودکان ترس از میکروب، بیماری و ترس از آسیب رساندن به خود یا دیگران می‌باشد.
در وسواس یکسری افکار در ذهن کودکان باعث احساس اضطراب شدید شده و به دنبال آن برای رها شدن از اضطراب، کودک یکسری اعمال اجباری و اکثرا بی‌معنا را انجام می‌دهد. آمارها نشان می‌دهند تنها نیمی از والدینِ کودکان مبتلا به وسواس برای درمان وسواس کودکشان اقدام می‌کنند و علت اصلی دیر مراجعه کردن والدین مربوط به تشخیص دیر هنگام از شرایط کودکشان می‌باشد. فقدان آگاهی و دانش اعضای خانواده یا کودک در مورد مشکل وسواس باعث شده تا حدودا از زمان شروع علائم تا تشخیص اختلال حدودا هشت سال فاصله وجود داشته باشد؛ ب
افکار و احساسات شایع در کودکان مبتلا به وسواس
- خودشان یا شخص دیگری، بیمار می‌شوند، صدمه می‌بینند یا می‌میرند.
- بررسی مدام این که آیا حرف بدی زدند، فکر بدی داشتند یا اشتباه کردند
- مدام تصور می‌کنند یک قانون را شکسته‌اند، کار بدی انجام داده‌اند و یا گناه کرده‌اند
- در مورد هر چیزی فکر می‌کنند آیا تمیز و یا کثیف است.
- اصرار به قرینه‌سازی دارند چون باور دارند که اگر چیزی مستقیم، یکنواخت یا به روشی دقیق قرار نگرفته باشد اتفاق بدی خواهد افتاد.
- اتفاقات تحت هر شرایطی 2 دسته هستند یا خوش شانس یا بدشانس، بد یا خوب، ایمن یا مضر و ...
- مدام فکر می‌کنند دزدیده می‌شوند یا به خانه‌شان دزد می‌آید.
وسواس در کودکان چیست؟
در کودکان، وسواس بیشتر به شکل عملی است تا فکری. شایع‌ترین وسواس‌های عملی در کودکان شامل نیاز به حفظ قرینگی، نظم و ترتیب و یا رفتار احتکار است. اختلال وسواس حدودا از سن 11 تا 12 سالگی شروع می‌شود و در صورت بروز آن در سنین پایین‌تر نشان دهنده نقش پر رنگ ژنتیک است. تحقیقات نشان داده وسواس در پسرها اغلب قبل از بلوغ حدود 9 سالگی و در دخترها بعد از بلوغ حدود 11 سالگی شروع می‌شود.
انواع وسواس فکری در کودکان
در وسواس فکری، کودک مسئولیت اتفاقات ناگوار و دشواری که در آن نقشی نداشته است را بر عهده می‌گیرد برای مثال من باعث سرطان پدرم هستم یا من باعث جدایی پدر و مادرم هستم. اگر چه وسواس در کودکان بیشتر به شکل عملی است؛ اما وسواس به طور کلی در پسرها قبل از بلوغ و در دخترها بعد از بلوغ دیده می‌شود، البته مواردی از وسواس عملی در سنین 3 تا 4 ساله نیز دیده شده است که کمتر شایع است. باید به این نکته توجه داشت که شروع اختلال وسواس به صورت تدریجی است؛ اما در صورت شروع ناگهانی وسواس عموما در پاسخ به یک واقعه بسیار ناراحت کننده است.
ویژگی‌های وسواس فکری کودکان
اغلب کودکانی که مبتلا به وسواس فکری هستند ویژگی‌های شخصیتی زیر را دارند:
- مسئولیت پذیری بیش از حد و یا مسئولیت پذیری کمتر از حد معمول
- قرار دادن خود در معرض دستورالعمل‌های شدید و انعطاف ناپذیر اخلاقی
- اتفاقات را به اشتباه به خود نسبت می‌دهند و نقش افکار، اعمال و یا بی‌فعالیتی خود را در رخ دادن اتفاقات ناگوار زیاد می‌دانند.
ویژگی‌های وسواس عملی کودکان
اغلب کودکانی که مبتلا به وسواس عملی هستند ویژگی‌های شخصیتی زیر را دارند:
- رفتارهای اجبار برای مثال مرتب کردن دقیق گوشه‌های پتو روی تخت
- رفتارهای تشریفاتی برای مثال قبل از بیرون رفتن به چهار گوشه حال دست زدن در بچه‌های مبتلا به OCD به میزان زیادی دیده می‌شود.
- در وسواس عملی کودکان احساس می‌کنند باید "برای اطمینان از" تمیز بودن، ایمن بودن، منظم بودن، یکنواخت بودن یا درست بودن کارها مناسکی را انجام دهند.
کودکان باور دارند که رفتارهای تشریفاتی توانایی جلوگیری از اتفاقات بد را دارند.
نشانه‌ها و علائم وسواس فکری کودکان
- سن شروع علائم: کودکان کوچکتر بین سن 6 تا 8 سال که مبتلا به اختلال وسواس‌اند بیشتر اعمال تکراری مثل شستن و چک کردن را نشان می‌دهند و کمتر وسواس فکری دارند و اکثرا وسواس فکری همراه با وسواس عملی در نوجوانی مشاهده می‌شود.
- ویژگی افکار: این افکار اغلب شدید، افراطی، ناتوان‌کننده و نفرت انگیز هستند و غالبا منجر به انزوای اجتماعی و وقفه در جامعه پذیری نوجوان می‌شود.
- نوع افکار: این افکار شامل کنترل کردن، تسلط داشتن، پافشاری بر نظم، حفظ کردن افکار تکراری و نشخوارهای ذهنی در هنگام رفتن به خواب است.
- دوره تحول رشدی: کودکان مبتلا به وسواس فکری با توجه به دوره تحول رشدی شان افکار متفاوتی را تجربه می‌کنند، نوع نشخوارهای ذهنی کودکان متناسب با سیر تحولی آن‌هاست، برای مثال در 9 سالگی باور دارد من اگر وسایلم را مرتب نکنم پدرم دیگر به خانه بر می‌گردد. در 12 سالگی باور دارد اگر هر روز به نظافت شخصی‌ام نرسم اطرافیانم برایشان اتفاق بدی خواهد افتد. در 14 سالگی باور دارد اگر از خانه بیرون بروم مادربزرگم که بد حال است خواهد مرد، در واقع هر چقدر نقش‌های مربوط به استقلال او بیشتر می‌شود به همان میزان اتفاقاتی که در بروز آن کنترل و نقشی ندارد، را بیشتر به خود نسبت می‌دهد.
نشانه‌ها و علائم وسواس عملی کودکان
- شستشو و تمیز کردن مکرر دست‌ها
- فین کردن زیاد قبل از وضو گرفتن یا هنگام صبح موقع شستشوی صورت
- تکالیف درسی را مکررا پاک کردن و دوباره نوشتن
- تکرار یک کلمه، عبارت یا سوال بیشتر از حد لازم برای مثال امروز چند شنبه است؟
- چندین بار پشت سر هم داخل و خارج شدن از در، قبل از بیرون رفتن از منزل
- چک کردن برای اطمینان از خاموش بودن چراغ، قفل شدن درب یا بررسی‌های افراطی مشق شب
- لمس یا ضربه زدن روی چیزی به تعداد مشخص یا با روشی ثابت و تعیین شده قبل از انجام کاری برای مثال سه بار به لیوان ضربه زدن قبل از ریختن شیر در آن
- قرار دادن چیزها به ترتیب خاص مثلا داشتن ترتیب خاصی در اسباب بازی‌ها
- پوشیدن لباس‌های خاص، انتخاب اسباب بازی‌ها با روش خاص
چرا کودکم وسواس دارد؟
دانشمندان هنوز نمی دانند چرا کودکان دچار OCD می‌شوند، اما آنها می‌دانند که عوامل بیولوژیکی در این امر نقش زیادی دارد. کودکان دچار OCD می‌شوند زیرا ژن آن را دارند. اگرچه در فعالیت مغز کودکان مبتلا به OCD تفاوت وجود دارد و هر چیزی که باعث OCD شده باشد، تقصیر کودک یا والدین نمی‌باشد؛ اما گاهی رفتارهای وسواسی می‌تواند تقلیدی از رفتارهای وسواس گونۀ پدر و مادر باشند.
وسواس مشخصا برای کودکان مبتلا به OCD چگونه است؟
اکثر اوقات کودکان مبتلا به وسواس در مورد رنج خود از رفتارهای ناشی از اختلال وسواس صحبت نمی‌کنند. آنها ممکن است از رنج و ترس خود احساس خجالت یا گیجی کنند و آن را برای خود نگه دارند. آنها ممکن است سعی کنند آیین‌هایی را که انجام می‌دهند، پنهان کنند. ممکن است نگران باشند که دیگران آنها را به خاطر ترس‌ها، رفتارهای آیینی‌شان مورد تمسخر قرار دهند. کودکان مبتلا به اختلال وسواس احساس گیر افتادن دارند آنها نمی‌توانند تمرکز خود را از روی وسواس‌شان بر دارند. این کودکان احساس می‌کنند که باید تشریفات را انجام دهند تا از اتفاقات بدی که به ذهنشان آمده جلوگیری کنند. برای برخی از کودکان، تنها زمانی احساس "همه چیز خوب است" به وجود می‌آید که رفتارهای آیینی را با دقت انجام دهند.
روش‌های تشخیص وسواس کودکان
بسیاری از بچه‌ها قبل از اینکه والدین، معلم یا پزشکشان متوجه شوند، اختلال وسواس را از مدت‌ها قبل تجربه کرده‌اند. گاهی والدین متوجه مشکلات دیگری می‌شوند که این علائم می‌تواند از نشانه‌های OCD باشد. به عنوان مثال:
- گاهی والدین زمانی متوجه وسواس کودک خود می‌شوند که می‌بینند با بر هم خوردن قاعده‌ای، کودکشان بیش از حد نگران می‌شود، برای مثال خریدهای آخر هفته مثل همیشه انجام نمی‌شود.
- زمانی که کودک رفتاری را انجام می‌دهد که شبیه تشریفات است، برای مثال با دقت زیاد گوشه‌های پتو یا لباسش را مرتب می‌کند.
- زمانی که کودک فقط یک غذای خاصی را می‌خورد و از خوردن غذاهای متنوع خودداری می‌کند.
- در تمرکز روی کار مدرسه، یا لذت بردن از فعالیت‌ها مشکل دارد، برای مثال نمی‌تواند مثل سایر بچه‌ها در زنگ ورزش مشارکت داشته باشد.
- بیش از یک یا دو بار در روز سوالات تکراری می‌پرسد، برای مثال کی من کلاس فوتبال دارم؟
- خلق رنجور و حساسی دارند. این کودکان تحریک پذیر، ناراحت، غمگین یا مضطرب‌اند. برای مثال تحمل حتی ناکامی‌های کوچک برایشان سخت است و زمان‌های طولاتی با موضوع ثابتی درگیری ذهنی دارند.
- به نظر می‌رسد از درست بودن اوضاع مطمئن نیستند برای مثال چندین بار تکالیف مدرسه را از دوستانشان می‌پرسند ولی باز آرام نمی‌شوند و تا آخر شب مدام تکالیفشان را چک می‌کنند.
- در تصمیم گیری یا انتخاب مشکل دارند و شکست را بسیار دردناک تجربه می‌کنند.
- برای انجام کارهای روزمره زمان بسیار زیادی می‌گذارند، مانند لباس پوشیدن، مرتب کردن کوله پشتی، تکمیل تکالیف یا دوش گرفتن و در آخر بیشتر مواقع کسی باید به کمکشان بیاید تا خیالشان راحت شود.
- در صورتی که نتوانند کارهایشان را بی‌نقص انجام دهند، به شدت ناراحت شده و اعتماد به نفسشان را از دست می‌دهند.
- احساس کنترل‌گری زیادی دارند و با پافشاری زیاد از والدین و اطرافیانشان می‌خواهند حرف‌ها و کارهایی که می‌گویند را مو به مو انجام دهند.
اگر علائم ذکر شده برای شما آشناست برای تشخیص OCD، به یک روانشناس کودک یا روانپزشک مراجعه کنید تا در صورت نیاز اقدامات لازم برای فرزندتان انجام شود. همچنین پر کردن چک لیست‌ها و پرسشنامه‌های مربوط به وسواس به روانشناس یا روانپزشک کمک می‌کند تا بتواند زودتر به تشخیص درست برسد.
راه حل درمان وسواس در کودکان
درمان رایج کودکان مبتلا به اختلال وسواس روان درمانی است که به صورت بازی درمانی انجام می‌شود و در صورت نیاز همراه با روان درمانی کودک دارو درمانی هم انجام می‌شود. از آنجایی که ناهشیاری کودکان زیر 7 سال در بازی به راحتی نشان داده می‌شود و مرز بین هشیاری و ناهشیاری کودکان بسیار کم است بنابراین بازی درمانی در کودکان، تاثیرات درمانی بسیار مفیدی دارد.
درمان وسواس لباس پوشیدن در کودکان چیست؟
سعی کنید کودکتان را درک کنید
به نظر کار ساده‌ای می‌رسد، اما این مرحله را نادیده نگیرید زیرا این همان چیزی است که به شما کمک می‌کند کنترل خود را در مقابل رفتارهای وسواس‌گونه او حفظ کنید. وقتی می‌بینید از مشکلات کودک در زمینه لباس نا امید یا خسته شده‌اید، سعی کنید تصور کنید که چقدر این شرایط برای خود کودک ناراحت کننده است. مزیت این مسئله این است که با گذشت زمان، کودک شما متوجه درک شما می‌شود و شروع به برقراری ارتباط بهتر می‌کند، زیرا می‌فهمد که شما قصد مقابله و آزار دادن او را ندارید.
اجبار نکنید
اجبار در جفت کردن جوراب، شلوار یا لباس تأثیر بسیار مخربی بر روی سیستم حسی کودک می‌گذارد و اوضاع را بدتر می‌کند. ناگفته نماند که او در آینده می‌خواهد با شما بیشتر بجنگد زیرا فکر می‌کند شما قرار است مدام به او چیزی را تحمیل کنید.
